O du kích nhỏ - chuyện đời sau bức ảnh

"O du kích nhỏ" là tác phẩm ảnh đen trắng khổ dọc của nhà báo Phan Thoan (nguyên phóng viên Báo Hà Tĩnh). Bức ảnh miêu tả nữ dân quân đội mũ cối, hai tay bồng súng, áp giải một phi công Mỹ to lớn hơn cô rất nhiều. Cả hai bước đi, phi công bị còng tay, đầu cúi thấp. 

Bức ảnh gây tiếng vang, được xem là nguồn động viên quân và dân miền Bắc chống lại chiến tranh phá hoại của không lực Mỹ. Năm 1966, bức ảnh O du kích nhỏ được trưng bày trong triển lãm ảnh toàn quốc. Xem xong, nhà thơ Tố Hữu đã viết bốn câu thơ:

"O du kích nhỏ giương cao súng
Thằng Mỹ lênh khênh bước cúi đầu
Ra thế! To gan hơn béo bụng
Anh hùng đâu cứ phải mày râu!".

Tác phẩm ảnh O du kích nhỏ của nhà báo Phan Thoan.

Hai nhân vật trong bức ảnh là nữ du kích Nguyễn Thị Kim Lai (ngày đó 17 tuổi, trú xã Phú Phong, Hương Khê, Hà Tĩnh) và phi công Mỹ William Andrew Robinson (22 tuổi).

Năm 1967, bức ảnh được đưa lên tem thư của Bưu điện Việt Nam nhân dịp máy bay thứ 2.000 của Mỹ bị bắn rơi ở miền Bắc. Con tem này đã được gửi đi 167 nước, gồm cả Mỹ.

Ký ức về buổi sáng bắt phi công Mỹ

O du kích Nguyễn Thị Kim Lai ngày xưa giờ đã 70 tuổi, sống cùng con cháu tại ngôi nhà cấp bốn trong hẻm ở đường Xuân Diệu, phường Bắc Hà (TP. Hà Tĩnh). Là con út trong gia đình có 4 anh em ở xã Phú Phong (Hương Khê), năm 1965 khi học hết lớp 7, giặc Mỹ đánh phá miền Bắc, thiếu nữ Lai vào đội dân quân tự vệ của xã, tham gia trực chiến, đào hầm.

"Tất cả mọi người đều mang theo một ba lô, cây gậy, không ai nề hà khổ sở", bà nhớ lại. Hà Tĩnh thời điểm đó liên tục bị máy bay Mỹ thả bom, gầm rú ngày đêm, nhiều tuyến đường huyết mạch qua đây bị chia cắt, làng mạc tiêu điều.  

Bà Nguyễn Thị Kim Lai bên bức ảnh chụp mình 53 năm về trước. Ảnh: Đức Hùng

Sáng 20/9/1965, hàng chục máy bay Mỹ thả bom xuống cây cầu thuộc xã Lộc Yên, một chiếc bị trúng đạn bốc cháy, phi công nhảy dù xuống vùng núi Hương Khê. Nhận tín hiệu ứng cứu, ba trực thăng của Mỹ đến yểm trợ, song một chiếc bị quân dân Hà Tĩnh bắn hạ, bốc cháy. Ba phi công tiếp tục bung dù xuống núi.

Bà Lai kể, 9h hôm sau, khi đang cùng dân quân tìm kiếm phi công Mỹ tại cánh rừng ở xã Hương Trà, bà phát hiện ở hốc đá cách mình khoảng vài mét có tiếng động. Tiến lại gần, bà thấy một phi công đang ngồi co ro, vẻ sợ hãi. Sau ba phát súng chỉ thiên của nữ du kích, anh ta giơ tay đầu hàng.

Nghe tiếng súng, mọi người chạy đến khống chế, trói tay phi công. Vài ngày sau, những phi công còn lại cũng bị bắt.

"Lúc ấy tôi cao 1,5m, nặng 37kg. William Andrew Robinson cao 2,2m, nặng 120kg. Tôi là người phát hiện đầu tiên, cũng nhỏ nhất trong tiểu đội, nên mọi người đã để tôi cầm súng giải phi công Mỹ về huyện. Trên đường về, nhà báo Phan Thoan đã chụp lại khoảnh khắc này", bà Lai nhớ lại.

"Nổi tiếng" nhờ tem thư

Con tem "O du kích nhỏ giương cao súng". Ảnh: Tư liệu

Sau sự kiện bắt sống phi công Mỹ, bà Lai chuyển vào chiến đấu ở Quảng Trị. Năm 1968, trong giờ nghỉ giải lao, người anh cùng tham gia chiến đấu đưa cho bà xem một tem thư. Nhận ra cô du kích trong tem là mình, bà Lai thốt lên "Ảnh này chụp em, anh đừng nói ra nhé, họ cười" và cất đi làm kỷ niệm.

Trong những lần trả lời truyền thông, nhà báo Phan Thoan kể, ngày đó ông là phóng viên chiến trường, được giao nhiệm vụ bám sát địa bàn huyện Hương Khê. Khi nhận tin dân quân bắt được giặc lái Mỹ, ông đạp xe hơn 10km, tới chụp bức ảnh trên. Bức ảnh sau đó được đăng trên nhiều tờ báo trong nước và quốc tế.

Ngày bức ảnh lên tem, bà Lai thành nổi tiếng. Nhiều đoàn công tác tìm tới nơi bà đang phục vụ chiến đấu để trò chuyện, phỏng vấn lấy tư liệu. Một số nhà báo nước ngoài do không tìm được bà Lai, cho rằng bức ảnh bị dàn dựng. Sau này khi có đài quốc tế làm phim về bà, họ mới tin.

Chuyện đời hai nhân vật trong bức ảnh

Sau thời gian dài công tác trong quân ngũ, bà Lai đi học nghề y tá, năm 1977 về làm ở Viện Đông Y Hà Tĩnh, lập gia đình, sinh hai gái, một trai. Phi công William Andrew Robinson bị bắt làm tù binh, giam giữ 2.703 ngày, đến tháng 12/1973 được trả về nước.

Cựu nữ du kích cho hay, năm 1995, qua bức ảnh, cố đạo diễn Lê Mạnh Thích của Xưởng phim Tài liệu và Khoa học Trung ương đến gặp, ngỏ ý muốn bà hợp tác làm bộ phim "Cuộc hội ngộ sau 30 năm", do hãng truyền hình NHK (Nhật Bản) tài trợ. Phim sẽ có phân cảnh bà và Robinson gặp lại nhau. Bà Lai nhận lời.

Vài tháng sau khi bấm máy, sáng một ngày tháng 9/1995, đang bế cháu ngồi chơi bên nhà hàng xóm, bà nghe tiếng gọi: "Bà Lai ơi, về đi, có người nước ngoài tới hỏi thăm". Tất tả đi về, bà thấy người đàn ông cao lớn đứng ở cổng, sau phút định thần, bà thốt lên: "Anh Andrew Robinson".

Sau những cái ôm mừng gặp mặt, cả bà Lai và Robinson chia sẻ, từ giây phút giáp mặt năm 1965, họ đã nghĩ sẽ không bao giờ gặp lại. Trong câu chào hỏi đầu tiên, Robinson cười nói: "Cô cũng không lớn hơn hồi đó bao nhiêu". Bà Lai đáp: "Này, vẫn trẻ khỏe như xưa nhỉ".

Bà Lai tâm sự với Robinson, từ khi "nổi tiếng bất đắc dĩ", cuộc sống ít nhiều thay đổi. Ngày chồng đem lòng thầm thương trộm nhớ bà, sau này khi đã kết hôn, ông thường nói "ngày xưa tán cho hay, không nghĩ bà sẽ đồng ý, bởi bà quá nổi tiếng sợ không thích tôi". Hai người sống hạnh phúc, con cái trưởng thành, có nghề nghiệp ổn định. Năm 2008, chồng bà Lai mất.

Robinson kể, giai đoạn bị bắt ở Việt Nam thật khó khăn, có quá nhiều thứ ông không thể nhớ hết. Song khoảnh khắc được chuyển về một ngôi làng nhỏ ở Hương Khê, mọi người ân cần đưa thức ăn, đồ uống khiến ông rất cảm động.

"Tôi thật may mắn. Nếu như ngày đó, một trong hai người chĩa súng bắn về phía bên kia, tôi và bà sẽ không có ngày hôm nay", ông Robinson nói với bà Lai trong cuộc gặp 23 năm trước.

Bà Lai và Robison chụp hình kỷ niệm trong lần gặp lại 23 năm trước. Ảnh: Đức Hùng chụp lại.

Thấy bà Lai giới thiệu gia đình hạnh phúc, Robinson có chút ngậm ngùi. Do người vợ đầu qua đời vì ung thư, Robinson cưới vợ hai. Cả hai lần kết hôn, ông đều không có con. Ông đã xem hai con gái của người vợ sau như con đẻ.

"Ngày trở lại Mỹ, Robinson bị thất nghiệp sáu năm, sống trong căn nhà tập thể của hội cựu chiến binh. Ông ấy làm nghề sửa ôtô, vợ chồng phải chi tiêu tằn tiện để nuôi các con khôn lớn. Bên cạnh dáng người to cao của ông ấy là một ánh mắt sâu thẳm, khuôn mặt đượm buồn", bà Lai kể.

Lần chia tay 23 năm trước, bà Lai tặng vợ Robinson một chiếc nón làm kỷ niệm, nhắn nhủ nếu có duyên sẽ có thêm một lần tái ngộ tại Việt Nam. Nay bà Lai tuổi đã thất thập, song vẫn muốn gặp lại người lính Mỹ năm xưa, muốn xem ông ấy già đến đâu, cuộc sống có gì thay đổi?

"Khi tâm sự về nỗi khổ, sự mất mát của chiến tranh, Robinson nói: Chúng ta cùng cầu mong để không có bức ảnh này lần thứ hai, tôi đáp: Tôi cũng vậy, không muốn thấy cảnh bom đạn, gia đình phải ly tán, bà Lai nhớ lại khoảnh khắc đối đáp cuối cùng với Robinson.