(Baonghean) - Hồ Tông Thốc là Trạng nguyên, danh thần thời Trần, là người văn chương tài hoa nổi tiếng, một nhà sử học lớn, một nhà chính trị và nhà ngoại giao nổi tiếng. Để tưởng nhớ công ơn của ông với quê hương, đất nước, con cháu và nhân dân đã lập nên Nhà thờ Trạng nguyên Hồ Tông Thốc ở làng Tam Thọ, xã Thọ Thành, huyện Yên Thành...
Theo Gia phả họ Hồ Tam Công, Hồ Tông Thốc sinh năm Giáp Tý (1324), tại Gò Tràm - thời Trần gọi là Kẻ Cuồi hay Trang Cuồi, thuộc xã Quỳ Trạch, tổng Quỳ Trạch, huyện Đông Thành, phủ Diễn Châu, nay là xã Thọ Thành, huyện Yên Thành.
 |
| Nhà thờ Trạng nguyên Hồ Tông Thốc. |
Thuở nhỏ, Hồ Tông Thốc là con nhà nghèo nhưng rất thông minh, hiếu học và học rất giỏi. Lớn lên, ông được gia đình cho đi tầm sư học đạo ở làng Võ Ngại, huyện Đường Hào, phủ Mỹ Hào, tỉnh Hưng Yên, nay là huyện Mỹ Văn, tỉnh Hưng Yên. Năm 17 tuổi, Hồ Tông Thốc dự thi Đình và đỗ Trạng nguyên, đó là năm Khai Hựu thứ 13, đời vua Trần Hiến Tông. Tuy tuổi còn trẻ nhưng Hồ Tông Thốc vẫn được vua Trần Dụ Tông bổ nhiệm giữ chức Trung Thư Lệnh. Năm 1372, vua Trần Nghệ Tông thăng chức cho Hồ Tông Thốc làm Hàn lâm viện đại học sĩ.
Năm Xương Phù thứ 10 (1386), ông được vua Trần Phế Đế giao chức Hàn lâm học sĩ phụng chỉ, kiêm Thẩm Hình Viện Sứ. Về sau Hồ Tông Thốc còn được phong văn võ hữu quốc thượng vị hầu, quan nội hầu, quan phục hầu, diên thiên thập nhị và tước Đường quận công. Là người có học vấn uyên bác, giỏi thơ văn, có tài ứng đối linh hoạt, ông thường được vua Trần cử giao thiệp với các sứ thần nước ngoài và nhiều lần đi sứ ở Trung Quốc và lần nào cũng hoàn thành tốt nhiệm vụ được giao, vừa lòng nhà vua và được sứ thần nước ngoài kính nể.
Ông là niềm tự hào của dòng họ, của quê hương Hồng Lam, của đất nước Việt Nam, nhất là về truyền thống hiếu học. Hồ Tông Thốc là một nhà văn hóa lớn, nhà sử học lớn, nhà chính trị và ngoại giao xuất sắc của dân tộc ta.
Trạng nguyên Hồ Tông Thốc đã cùng với Trạng nguyên Bạch Liêu mở đầu cho nền khoa bảng của đất Hồng Lam nói chung. Đối với dòng họ, Hồ Tông Thốc là người mở đầu cho nền khoa bảng của một dòng họ có truyền thống hiếu học, học giỏi, nhiều người đỗ đạt. Gia đình Hồ Tông Thốc có 3 thế hệ liên tiếp đều đỗ Trạng nguyên ở thời nhà Trần, ghi danh bảng vàng là: Trạng nguyên Hồ Tông Thốc - cha, Hồ Tông Đốn - con, Hồ Tông Thành - cháu. Trong nhân dân xứ Nghệ có lưu truyền hai câu:
"Một nhà ba trạng nguyên ngồi,
Treo gương từ mẫu cho đời soi chung".
Hiện tượng của gia đình Hồ Tông Thốc - một nhà có 3 Trạng nguyên - là một hiện tượng độc nhất vô nhị trong lịch sử khoa bảng cả nước và hiện tượng duy nhất trong lịch sử Việt Nam.
Năm 1404 Hồ Tông Thốc mất ở làng Tam Công. Nhân dân đã cho xây dựng đền thờ tại nền nhà ông ở, để tưởng nhớ công ơn của Hồ Tông Thốc và những người đã có đóng góp cho quê hương, đất nước trong dòng họ Hồ. Đó là một vị trí đẹp, ở phía Đông - Nam làng Tam Thọ, xã Thọ Thành, huyện Đông Thành (nay làng Tam Thọ, xã Thọ Thành, huyện Yên Thành).
Theo các cụ cao niên họ Hồ ở đây cho biết, di tích này từng bị trận binh hoả lớn thời chiến tranh Trịnh - Mạc thiêu thành tro bụi. Đến thời Nguyễn (1919) mới được phục dựng, trùng tu khang trang như hiện nay. Bởi vậy, kiến trúc đền thờ hiện nay mang đậm phong cách kiến trúc thời Nguyễn và mang đậm phong cách kiến trúc của miền Trung. Đó là qui mô vừa phải, kết cấu gọn nhẹ, hợp lý.
Di tích Nhà thờ Trạng nguyên Hồ Tông Thốc gồm có nhà bái đường (Hạ điện) và điện thờ (Thượng điện) bố cục theo chữ Nhị (=) ở cuối phía đông nam Kẻ Cuồi (nay là xóm 3, xã Thọ Thành, huyện Yên Thành).
Với đặc điểm, tính chất và tầm quan trọng của di tích, ngày 25 tháng 1 năm 1991, Bộ Văn hoá - Thông tin đã ban hành Quyết định số 154/QĐ-VH công nhận Di tích Nhà thờ Trạng nguyên Hồ Tông Thốc là Di tích Lịch sử - Văn hoá cấp Quốc gia. Năm 2012 di tích đền thờ Trạng nguyên Hồ Tông Thốc ở Thọ Thành, Yên Thành (còn gọi là đền thờ Tam Công) đã được phê duyệt dự án quy hoạch chi tiết tu bổ, tôn tạo. Dự án có tổng mức đầu tư hơn 26,6 tỷ đồng do UBND huyện Yên Thành làm chủ đầu tư, Công ty CP Kiến trúc Thăng Long lập quy hoạch xây dựng.
Di tích đền thờ Trạng nguyên Hồ Tông Thốc là một địa chỉ tiêu biểu góp phần quan trọng trong giáo dục ý thức, truyền thống hiếu học, truyền thống yêu nước, yêu quê hương đối với lớp thế hệ trẻ. Hàng năm, UBND xã Thọ Thành phối hợp với họ Hồ Tam Công mở lễ hội đền thờ Hồ Tông Thốc vào ngày 9, ngày 10 tháng Giêng Âm lịch. Lễ hội là dịp nhớ về nơi sinh ra những nhân tài cho đất nước, thu hút đông đảo nhân dân trong xã, các xã lân cận và con cháu dòng họ Hồ trên khắp cả nước.
Hiện nay, trên quê hương Thọ Thành, Yên Thành có một ngôi trường mang tên ông, Trường THCS Hồ Tông Thốc. Trên địa phận xã Nghi Phú, Thành phố Vinh hiện nay cũng có một con đường dài 2.010m mang tên Hồ Tông Thốc.
Vân Đình
