Để góp phần giảm số bệnh nhân sốt rét không cần thiết đến bệnh viện ở tuyến trên, việc phân tuyến điều trị sốt rét rất cần thiết nhằm bảo đảm yêu cầu này, đồng thời giúp cho cơ sở y tế ở các tuyến, đặc biệt là tuyến dưới có định hướng, chủ động thực hiện công tác điều trị và xử trí ban đầu những trường hợp bệnh nhân có dấu hiệu dự báo sốt rét phù hợp trước khi chuyển lên tuyến trên để hạn chế tử vong.
Nhận biết thế nào?
Đối với y tế thôn bản, phải theo dõi người bệnh sốt rét chặt chẽ, nếu có một trong các dấu hiệu dự báo sốt rét ác tính như rối loạn ý thức nhẹ thoáng qua với các triệu chứng li bì, cuồng sản, vật vã; sốt cao liên tục; rối loạn tiêu hóa với các triệu chứng nôn nhiều lần trong ngày, tiêu chảy mất nước, đau bụng cấp; nhức đầu dữ dội; thiếu máu nặng với triệu chứng da xanh, niêm mạc nhợt nhạt... thì cho uống ngay liều đầu tiên thuốc phối hợp dihydroartemisinin-piperaquin (biệt dược là arterakine, CV artecan) rồi chuyển ngay bệnh nhân lên tuyến trên. Cần chú ý thuốc phải được nghiền nhỏ và pha trong nước đun sôi để nguội cho tan hoàn toàn. Trước khi cho uống thuốc phải cho người bệnh uống thử một ít nước, nếu bệnh nhân không bị sặc và nôn mới cho uống tiếp thuốc đã pha sẵn.
Một ca cấp cứu điều trị cho bệnh nhân sốt rét tại Bệnh viện Nhi đồng 2, TP.HCM.
Cách sử dụng thuốc tiêm đặc hiệu để xử trí
Hiện nay, thuốc artesunate tiêm đã được Dự án Quốc gia phòng chống sốt rét cung cấp đến tận trạm y tế xã, phường, thị trấn nên rất thuận tiện cho việc xử trí ban đầu đối với các trường hợp bệnh nhân có những dấu hiệu dự báo sốt rét ác tính trước khi chuyển lên tuyến trên. Thuốc artesunate tiêm được sản xuất có dạng lọ bột 60mg, liều lượng tính theo cân nặng của cơ thể với liều đầu tiên là 2,4mg/kg cân nặng; sau đó tiêm nhắc lại 1,2mg/kg cân nặng vào giờ thứ 12 trong quá trình vận chuyển bệnh nhân lên tuyến trên quá xa. Lọ 60mg bột artesunate pha với 1ml natri bicarbonate 5% làm dung môi hòa tan được kèm theo lọ thuốc, lắc kỹ cho bột artesunate tan hoàn toàn, dung dịch trong suốt; sau đó pha thêm 5ml natri chlorua 0,9% để tiêm đường tĩnh mạch. Việc pha thêm 5ml natri chlorua 0,9% là để chia liều lượng chính xác cho bệnh nhân trẻ em. Trường hợp không tiêm được tĩnh mạch thì có thể tiêm bắp thịt, chỉ cần pha bột artesunate với 1ml natri bicarbonate 5%, lắc kỹ cho bột artesunate tan hoàn toàn rồi tiêm bắp.
Thuốc quinin hydrochloride và quinin dihydrochloride thực tế hiện nay ít có mặt tại các cơ sở y tế, nhất là ở tuyến dưới vì số lượng sử dụng không nhiều, ngành dược ít sản xuất để cung ứng. Nếu cơ sở y tế có sẵn loại thuốc này có thể sử dụng theo chỉ định. Thuốc quinin hydrochloride có ống 500mg, tiêm bắp thịt với liều đầu tiên 10mg/kg cân nặng; sau 8 giờ, tiêm nhắc lại 10mg/kg cân nặng nếu đường vận chuyển bệnh nhân lên tuyến trên quá xa; chú ý, tổng liều thuốc sử dụng không vượt quá 30mg/kg cân nặng trong ngày.
Thuốc quinin dihydrochloride có ống 500mg được pha với natri chlorua 0,9% hoặc glucose 5% để truyền tĩnh mạch với liều lượng 20mg/kg cân nặng trong 8 giờ đầu; sau 8 giờ, truyền tiếp lượng thuốc với liều 10mg/kg cân nặng nếu đường vận chuyển bệnh nhân lên tuyến trên quá xa; tổng liều thuốc sử dụng cũng không được vượt quá 30mg/kg cân nặng trong ngày. Cần thận trọng thuốc quinin hydrochloride tiêm bắp thịt dễ gây áp-xe nên phải tiêm bắp sâu và bảo đảm vô trùng, thuốc quinin dihydrochlride truyền tĩnh mạch dễ bị hạ đường huyết và trụy tim mạch do truyền với tốc độ nhanh.
Khuyến nghị
Hiện nay, tình hình tử vong do sốt rét ác tính tại nhiều địa phương đã được khống chế và giảm thiểu, thậm chí có nơi nhiều năm liền không có trường hợp nào bị tử vong do sốt rét. Vì vậy, đã phát sinh tư tưởng chủ quan nên các cơ sở y tế có thể gặp phải một số bệnh nhân sốt rét ác tính không được phát hiện, xử trí kịp thời gây hậu quả tử vong; nhất là sốt rét ngoại lai bị nhiễm bệnh từ nơi khác trở về. Để không có sốt rét ác tính gây tử vong, phải phát hiện, xử lý ban đầu phù hợp ngay từ khi bệnh nhân có các dấu hiệu dự báo sốt rét ác tính. Trên lộ trình tiến tới loại trừ bệnh sốt rét trong thời gian tới, cần thực hiện 3 mục tiêu cơ bản là không chết, không dịch và giảm số người mắc bệnh hàng năm.
