(Baonghean) - Phải hơn 3 năm rồi, chúng tôi mới có dịp chạy xe dọc theo Quốc lộ 48C đoạn từ khe Bố - xã Tam Quang đến ngã 3 Xiềng Líp- xã Yên Hòa (Tương Dương). Lần trước, đã phải giật mình khi chứng kiến những dấu hiệu tan hoang của hệ thống sông suối ở nơi đây. Và lần này, không tránh khỏi thất vọng khi nhận thấy “về cơ bản, hệ thống khe suối ở vùng này đã được xới tung”, do sự hoành hành của nạn “vàng tặc”. Rồi tự đặt cho mình câu hỏi, khi nguồn nước nhuốm màu đỏ quạch, liệu người dân còn có cuộc sống bình yên như tên gọi người xưa gửi gắm (Yên Thắng, Yên Hòa, Yên Na, Yên Tĩnh)?
Khoảng 10 năm trước, khi tuyến đường này chưa được thi công, chúng tôi đã có dịp men theo dòng sông Huổi Nguyên (còn gọi là Hội Nguyên) trong xanh uốn lượn giữa non ngàn. Theo công trình Địa chí huyện Tương Dương của PGS Ninh Viết Giao, dòng Huổi Nguyên phát nguyên từ dãy Pù Huống chảy qua địa bàn xã Nga My, về đến bản Coọc (xã Yên Hòa) tiếp nhận thêm nguồn nước của khe Chà Hạ (từ xã Yên Tĩnh xuống) và khe Nậm Ngân (từ Nga My sang) để hợp thành sông Huổi Nguyên. Từ đây, sông Huổi Nguyên chảy theo ranh giới giữa 2 xã Yên Na và Yên Thắng, rồi hợp lưu với sông Lam ở bản Đình Tiến (xã Tam Đình).
Dòng Huổi Nguyên và hệ thống khe suối ở vùng “4 Yên” một thời đã từng là nguồn sống của cư dân người Thái nơi đây. Bởi lẽ, trước đây, dưới sông suối cá tôm nhiều vô kể, người dân sinh sống dọc bờ tha hồ cất vó, thả lưới, giăng câu hay đặt xòn... Và sông suối ở nơi đây sẽ giữ mãi được sắc màu trong xanh nếu trong lòng đất không chứa trữ lượng vàng sa khoáng dồi dào. Ngày xưa, có người từng nói sông Huổi Nguyên là “rốn” vàng sa khoáng. Và nghề đãi vàng ở đây đã có từ xa xưa. Công cụ đào đãi vàng lúc bấy giờ chủ yếu là cuốc, xuổng và cái sàng được làm bằng gỗ, có hình nón. Nghề đãi vàng đã mang lại cho người dân nơi đây một nguồn thu đáng kể mỗi khi mưa nắng thất thường, mất mùa nương rẫy. Và cách đãi vàng theo kiểu thủ công ấy gần như ít có sự tác động, ảnh hưởng đến môi trường sinh thái cũng như dòng chảy của hệ thống sông suối.
Khai thác vàng thủ công bên dòng Huổi Nguyên.
Dừng chân ở bản Trung Thắng (xã Yên Thắng), chúng tôi men theo lối mòn dẫn xuống mép sông Huổi Nguyên. Dù đã có được thông tin vùng đất này đang bị hoành hành bởi nạn “vàng tặc”, nhưng chúng tôi vẫn không thể nào ngờ tới cảnh ngổn ngang, bề bộn và nham nhở đang bày ra trước mắt. Đó là hậu quả của những lần cày đi xới lại của máy xúc, máy ủi cỡ lớn làm xáo trộn lòng sông, 2 bên bờ cũng trở nên lở lói như một cơ thể chứa đầy thương tật. Toàn bộ nguồn nước nhuốm một màu vàng đục, giữa dòng nước nổi đầy váng dầu.
Tại đây, chúng tôi gặp một phụ nữ Thái chừng hơn 40 tuổi, đang đãi vàng theo phương pháp thủ công. Chị dùng chiếc xà beng nhỏ đào đất đá dọc bờ, hốt vào rổ rồi đưa ra mép sông dùng sàng đãi vàng. Chứng kiến chị làm đi làm lại khoảng 10 lần như thế, sau mỗi lần lại lắc đầu chán nản, chúng tôi mạnh dạn làm quen. Chị cho biết cách đãi giờ đây không có hiệu quả nữa, nhưng vì rảnh rỗi, nương rẫy đã phát, tỉa xong nên ra đây thử vận may. Từ sáng tới giờ vẫn chưa đãi được mụn vàng nào. Nguyên nhân chính là do thời gian qua, các công ty khai thác khoáng sản ở khắp nơi rầm rập kéo máy móc về cày xới. Thấy vậy, người dân địa phương cũng góp tiền mua máy nổ, máy bơm để khai thác, góp phần làm cho bờ sông, lòng suối thêm lở lói. Tệ hại hơn, các loại dầu thải từ máy móc, hóa chất dùng để xử lý quặng được thải trực tiếp ra dòng nước, cá tôm gần như đã bị diệt chủng.
Rời trung tâm xã Yên Thắng, chúng tôi tiếp tục ngược lên ngã 3 Xiềng Líp (Yên Hòa), ghé thăm ông Vi Khăm Mun, một trí thức người Thái từng được nhận khá nhiều giải thưởng cho các công trình sưu tầm, khảo cứu về văn hóa dân tộc mình. Trong bữa cơm trưa, khi đã uống cạn vài ba chén rượu, ông Mun mới chịu chia sẻ một ít nỗi lòng mình. Ông buồn vì vùng quê này khe suối chằng chịt nhưng mấy năm nay các bản làng đều thiếu nước sinh hoạt trầm trọng. Nạn “vàng tặc” đã làm cho khe suối ô nhiễm, đến con cá cũng không sống nổi, chưa nói đến con người.
Rồi máy móc đào xới, lật tung đến tận đầu nguồn khe suối, làm cho hệ thống đường ống dẫn nước hư hỏng, đứt đoạn, nước sạch không về được đến bể, làm cho bà con lao đao vì thiếu nước. Có những thời điểm, bà con phải ra cạnh mép sông, mép suối đào một cái hố nhỏ để nước thẩm thấu vào rồi lấy về dùng. Nhưng dù đun sôi cỡ nào, cũng đọng rất nhiều cặn bẩn, để nguội thì nổi đầy váng, vẫn phải dùng. Rồi chuyện từ khi các “phu vàng” khắp nơi, tứ xứ ồ ạt đổ về đây, mang theo bao nhiêu là thứ tệ nạn xã hội, đe dọa cuộc sống bình yên của bản làng. Đặc biệt, từ đó đến nay, số lượng trai làng, gái bản dính vào tệ hút chích ngày một nhiều. Bà con nhiều lúc đã bỏ quên cả nương rẫy, chạy theo việc đào đãi vàng. Vàng thì ngày một hiếm, nương rẫy bị bỏ hoang, không ít gia đình đã lâm vào cảnh thiếu đói...
Dòng Huổi Nguyên tan hoang vì nạn “vàng tặc”.
Mặt trời đã nằm sau dãy Pù Phen, ông Vi Khăm Mun dẫn chúng tôi men theo khe Chà Hạ, qua bản Hào (xã Yên Hòa), bản Na Pu, Na Khốm, Xốp Pu (xã Yên Na). Đi đến đâu cũng thấy cảnh khe suối ngổn ngang, bề bộn vì cơ man nào là đất đá, cát sỏi bị xới lên thành những đống khổng lồ. Ông Mun buồn bã chỉ tay: “Dọc khe Chà Hạ trước đây là những thửa ruộng màu mỡ, cho năng suất khá cao nhưng giờ đây đã thành bãi đào vàng. Không biết khi “cơn lốc vàng” đi qua, người dân nơi đây sẽ sinh sống như thế nào?”. Rồi ông lại dẫn chúng tôi men theo dòng Huổi Nguyên, xuống bản Xốp Khấu (xã Yên Thắng). Nhìn xuống dòng nước ngầu đục, ông Mun lại trầm tư: “Ngày trước, nơi đây là bãi tắm của bản. Chiều chiều, từ rẫy về, các sơn nữ thường ra sông tắm gội và nói cười vui vẻ. Bây giờ, mới lội xuống nước về đã thấy mẩn ngứa nổi khắp người. Không biết sông Huổi Nguyên bao giờ mới xanh trở lại?”. Và theo ông, những năm gần đây tần số xuất hiện các trận lũ quét ngày càng nhiều, cường độ ngày càng mạnh khiến bản làng khiếp sợ chính là do nạn khai thác vàng làm tan hoang, biến đổi dòng chảy của sông suối.
Rời vùng đất này, chúng tôi mang theo cả nỗi băn khoăn, day dứt của ông Vi Khăm Mun và người dân các bản làng. Hy vọng, một ngày không xa dòng Huổi Nguyên, khe Líp, Chà Hạ, Nậm Ngân... sẽ trong xanh trở lại, để người dân nơi đây sớm trở lại cảnh sống yên bình.
